Uittreksels uit het artikel ‘Gehoorzamen … aan wie?’, Nieuwe Stad 2022-2

[…] Gehoorzamen speelt zich altijd af binnen een relatie. Gehoorzamen bevat het werkwoord ‘horen’, en daarmee ‘luisteren’ naar de ander. Die ander kan een meerdere zijn in een werkrelatie of binnen een organisatie. Daar waar gezag wordt uitgeoefend met respect voor de menselijke waardigheid zal het gehoorzamen over het algemeen geen probleem zijn. In veel landen is dat echter niet het geval en is er op de werkvloer vaak sprake van extreem lange werkweken onder minimale voorwaarden en onder een zekere dwang.

Essentieel is dat gehoorzamen niet een ‘blind volgen’ betekent. Ook het gehoorzamen in evidente situaties houdt altijd een keuze in, want ik kan er ook voor kiezen om níet te gehoorzamen ook al kan dat bepaalde gevolgen hebben. Er kan alleen maar sprake zijn van gehoorzamen als er de vrijheid van keuze is, anders is er sprake van dwang.

Tegelijk is gehoorzamen ook omgaan met grenzen. Gehoorzamen vraagt soms om je aan te passen en dat is iets dat je moet leren. De plaats bij uitstek hiervoor is het gezin. In de opvoeding is het belangrijk dat de ouders de kinderen leren omgaan met grenzen.

Het geweten als kompas

Datgene wat mij ertoe brengt wel of niet te gehoorzamen is mijn geweten, het innerlijk kompas dat eigen is aan de mens, het vermogen om te onderscheiden tussen wat wel en wat niet te doen. Gehoorzamen gebeurt meestal binnen een kader, zoals de wetten van een land, of de regels in een organisatie. Toch mogen deze wetten en regels niet de plaats van het geweten innemen. Dat vraagt een houding van kritisch conformisme. Uitgaande van de bereidheid de wetgeving van het land te volgen, moeten we ons kritisch blijven bevragen of de wetgeving overeenstemt met ons geweten, en zo nodig een aanzet geven tot verandering. Daarvoor is het nodig dat wij ons blijven verdiepen in de zaken die ons betreffen en onszelf en daarmee ook ons geweten blijven vormen.

In de christelijke levensovertuiging wordt aan het geweten een spirituele dimensie toegekend: het geweten is de plaats waar God spreekt in het hart van de mens. Gehoorzamen wordt hier: proberen te luisteren naar deze stem en te onderscheiden welke keuze hiermee in overeenstemming is. Het streven om de stem van het geweten te volgen zal altijd gericht zijn op het versterken van het goede voor allen, met respect voor de menselijke waardigheid van alle betrokkenen. Met andere woorden, voor de christen is het gehoorzamen aan de stem van het geweten het streven om in concrete omstandigheden Gods wil te onderscheiden en deze te volgen en daarmee bij te dragen aan een wereld volgens Gods plan.

Het is niet altijd eenvoudig de stem van het geweten duidelijk te onderscheiden. In de Bijbel vinden we richtlijnen die een kader geven: de tien geboden, de zaligsprekingen, de parabels van Jezus, het gebod van de wederzijdse liefde en heel het leven van Jezus zelf. De evangelies vertellen over momenten van gehoorzaamheid van Jezus aan de Vader, ook wanneer dat heel moeilijk was zoals in de Hof van Olijven, waar Hij de keuze maakte het lijden te aanvaarden dat Hem te wachten stond.

Vaak zal in het gesprek met anderen deze innerlijke stem van het geweten duidelijker worden. Vooral daar waar de liefde wederzijds is kan Gods Geest zich duidelijker manifesteren. Daarbij is het belangrijk dat wie raad geeft, de vrijheid van het geweten van de ander respecteert. Dat geldt eens te meer waar het een gezagsverhouding betreft. […]

Barmhartigheid, wederzijdse liefde en nederigheid zijn een goede en misschien wel noodzakelijke basis om als persoon en als gemeenschap te kunnen groeien, ook specifiek in de relatie tussen gezag en gehoorzaamheid.

Ton Jongstra