“Sommige commentatoren schreven dat de encycliek Laudato si’ tegen de markteconomie is. Maar daar is in de encycliek geen spoor van te vinden. Integendeel. Paus Franciscus herinnert er juist aan dat de markt en ondernemingen waardevolle bondgenoten zijn op de weg naar het algemeen welzijn, zolang ze tenminste geen ideologie op zichzelf worden, zolang een deel (de markt) maar niet het geheel (het leven) wordt.”

Aldus de vooraanstaande Italiaanse econoom en cultuurfilosoof Luigino Bruni in een commentaar op de in deze dagen verschenen encycliek Laudato si’ van paus Franciscus.

Kolossale vraag naar gerechtigheid
“Over ons kapitalistische systeem hangt een kolossale vraag naar gerechtigheid die komt van al de uitgeslotenen en uitgestotenen. Maar nog ernstiger is dat de vraag niet meer wordt opgemerkt of gehoord. Paus Franciscus is momenteel de enige wereldwijde morele autoriteit die deze vraag opmerkt, er naar luistert en er vervolgens naar handelt.” Er is geen enkele andere “wereldspeler” die zo vrij is van economische en politieke belangen als de paus, volgens Bruni. Een vrijheid die helaas noch de Verenigde Naties noch de Europese Commissie heeft, laat staan nationale politici.

Wederkerigheid
Bruni onderstreept drie opmerkelijke punten die hem bij het lezen van de encycliek troffen. “Op de eerste plaats brengt de paus de markt terug naar zijn oorspronkelijke roeping van wederkerigheid en ‘wederzijds voordeel’. Daarom richt hij zijn kritiek op bedrijven die mensen en aarde uitbuiten en zich verrijken ten kosten van de zwakkere partij.”

Kosmische broederschap
“Op de tweede plaats herinnert paus Franciscus aan iets dat nu systematisch wordt verwaarloosd. De veelgeprezen ‘efficiëntie’ is nooit alleen maar een technische berekening en is nooit ethisch neutraal (nr. 34). De kosten-batenafweging, die de grondslag vormt voor elke beslissing van ‘rationele’ organisaties, is afhankelijk van wat we tot kosten en tot baten rekenen. Veel te lang hebben we bedrijven efficiënt genoemd die tot de kosten niet de schade rekenden die zij berokkenden aan zeeën, rivieren, de atmosfeer. De paus roept op de afweging uit te breiden tot alle levende wezens. Hij heeft een kosmische broederschap op het oog, waar wederkerigheid wordt beoefend met heel de natuur, waardoor al het natuurlijke leven een stem krijgt bij onze politieke en economische afwegingen.”

Verplichtingen zonder wederkerig voordeel
Dan is er een derde punt. Bruni: “Ook al is het ‘wederzijds voordeel’ een belangrijke wet van de markt en moeten we die zo mogelijk uitbreiden tot alle andere levende soorten en geheel de aarde, toch kan en mag de wederkerigheid niet de enige wet van het leven zijn. Er zijn ook verplichtingen die de Indiase econoom en filosoof Amartya Sen ‘de verplichtingen van de macht’ noemt: morele verplichtingen zonder wederkerig voordeel, zoals die van de ouders voor hun kind. Op dezelfde manier hebben we een zorgplicht voor de schepping.

Het ‘wederzijds voordeel’ van de markt is niet genoeg om het hele spectrum van verantwoordelijkheid en rechtvaardigheid te dekken. Zelfs een ideale markt wordt een monster als wederkerigheid het enige criterium is. Ook wanneer de economische logica er niet toe aanzet om de bossen van de aarde als erfenis aan de volgende generaties na te laten, dan nog hebben we deze morele verplichting jegens de toekomstige bewoners van de aarde.”

‘Ecologische schuld’
Tot slot merkt Bruni op dat de term klimaatverandering misleidend is omdat ‘verandering’ een neutrale term is. “De paus spreekt over ‘vervuiling’ en ‘verslechtering’ van dat gemeenschappelijk goed dat klimaat heet (23). De verslechtering van het klimaat draagt bij aan de verwoestijning van hele delen van de aarde, die als direct gevolg ellende, sterfte en migratie van volkeren heeft (nr.25).

Met deze immense ‘ecologische schuld’ wordt geen rekening gehouden wanneer we onze grenzen sluiten voor degenen die naar onze streken komen omdat we hun woningen verbranden. Deze ecologische schuld is afwezig in de wereldpolitiek. Geen enkele trojka veroordeelt een land omdat het een ander land heeft vervuild en verwoestijnd. En dus blijft de ‘ecologische schuld’ groeien door de onverschilligheid van de machthebbers.”